5.5.Oświadczenia majątkowe i lustracyjne radnych

Radny gminy, powiatu, województwa zobowiązany jest do składania oświadczeń majątkowych w trakcie wykonywania mandatu. Oświadczenia majątkowe radnych stanowią jeden z wielu mechanizmów antykorupcyjnych przewidzianych w ustawach ustrojowych. Z uwagi na konieczność walki z przejawami korupcji we władzy lokalnej, oświadczenia majątkowe mają spełniać rolę gwarantującą jawność i przejrzystość działania radnych w samorządzie lokalnym, służąc wyeliminowaniu korupcji wśród tej grupy funkcjonariuszy publicznych.

Oświadczenie majątkowe radnego każdego szczebla samorządu terytorialnego dotyczy jego majątku odrębnego oraz majątku objętego małżeńską wspólnością majątkową. Zakres przedmiotowy oświadczenia został określony w przepisach ustrojowych (zob. art. 24h ust. 1 u.s.g., art. 25c ust. 1 u.s.p. oraz art. 27c ust. 1 u.s.w.). Obejmuje ono informacje o:

Jak wskazuje J. Strzebińczyk, "na majątek osobisty składają się jedynie elementy, które zostały do niego zaliczone przez ustawodawcę; majątkiem wspólnym objęte są zaś wszystkie pozostałe składniki majątkowe, jakimi dysponują małżonkowie" 354 . Na radnych ciąży obowiązek ujawnienia pobranego wynagrodzenia za pracę oraz dochodów z innej działalności każdego z małżonków 355 .

Ustawodawca wprowadza pewne wytyczne w zakresie wypełniania oświadczeń majątkowych w instrukcjach do formularzy. Tym samym radny, składając oświadczenie, zobowiązany jest do starannego i zupełnego wypełnienia każdej z rubryk oświadczenia zgodnie z prawdą. Radny jest zobowiązany do określenia w oświadczeniu majątkowym przynależności poszczególnych składników majątkowych, dochodów i zobowiązań do majątku odrębnego i majątku objętego małżeńską wspólnością majątkową. Oświadczenie obejmuje informacje dotyczące majątku w kraju i za granicą oraz informację o wierzytelnościach radnego. Oświadczenie majątkowe wraz z kopią zeznania o wysokości osiągniętego dochodu w roku podatkowym (PIT) za rok poprzedni i jego korektą składa się w dwóch egzemplarzach w formie pisemnej lub formie dokumentu elektronicznego, który jest opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 262). Zgodnie z art. 5 ust. 2 przedmiotowej ustawy: "Dane w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu są równoważne pod względem skutków prawnych dokumentom opatrzonym podpisami własnoręcznymi, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej".

Radny jednostki samorządu terytorialnego ma obowiązek złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym w terminach określonych w ustawach ustrojowych (art. 24h ust. 4 u.s.g., art. 25c ust. 4 u.s.p., art. 27c ust. 4 u.s.w.). Pierwsze oświadczenie radny składa na początku kadencji, w terminie 30 dni od dnia złożenia ślubowania, do którego zobowiązany jest dostarczyć informację o sposobie i terminie zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej z wykorzystaniem mienia jednostki samorządu terytorialnego, w której uzyskał mandat (jeżeli taką działalność prowadził przed dniem wyboru).

Następne oświadczenia przedkłada co roku, do 30 kwietnia, według stanu na dzień 31 grudnia roku poprzedniego 356 , na formularzu według wzoru określonego przez Prezesa Rady Ministrów. Ostatnie oświadczenie jest zobowiązany złożyć na 2 miesiące przed upływem kadencji.

Oświadczenie majątkowe radny składa przewodniczącemu organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a przewodniczący rady/sejmiku - wojewodzie. Wyżej wskazane podmioty przyjmują oświadczenia osobiście, choć istnieje możliwość upoważnienia pracowników urzędu, ale tylko do dokonywania czynności techniczno-ewidencyjnych związanych z odbiorem przedmiotowych oświadczeń. Osoby, które na mocy ustawy przyjmują przedmiotowe oświadczenia, dokonują również ich analizy.

Przewodniczący rady/sejmiku i wojewoda przekazują jeden egzemplarz oświadczenia majątkowego urzędowi skarbowemu właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania radnego, który dokonuje analizy przedmiotowego oświadczenia, uwzględniając również zeznanie o wysokości osiągniętego dochodu w roku podatkowym (PIT) małżonka radnego. Podmioty dokonujące analizy oświadczeń majątkowych przechowują przedmiotowe dokumenty przez okres 6 lat.

Jeśli podmiot, który dokonuje analizy oświadczenia, nabierze podejrzenia, że radny podał w oświadczeniu majątkowym nieprawdę lub zataił prawdę, występuje do dyrektora urzędu kontroli skarbowej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania radnego składającego oświadczenie z wnioskiem o kontrolę jego oświadczenia majątkowego. W przypadku odmowy wszczęcia kontroli oświadczenia majątkowego, podmiotowi, który złożył wniosek w tej sprawie, przysługuje odwołanie. Przedmiotowy środek zaskarżenia składa się do Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej. W zakresie postępowania w sprawie kontroli oświadczenia majątkowego stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 41, poz. 214 z późn. zm.) 357 .

Informacja dotycząca analizy oświadczeń majątkowych jest przedstawiana radzie/sejmikowi w terminie do 30 października każdego roku. Jej elementem składowym jest wykaz radnych, którzy nie złożyli oświadczeń majątkowych lub złożyli je po terminie, oraz wskazanie nieprawidłowości stwierdzonych w oświadczeniach majątkowych, które zostały ujawnione po dokonaniu ich analizy, oraz działań podjętych w związku z nimi.

Informacje zawarte w oświadczeniu majątkowym radnego są udostępniane w Biuletynie Informacji Publicznej, w zakresie podlegającym ujawnieniu. Stanowi to formę kontroli publicznej lokalnych procesów politycznych. Część A oświadczenia majątkowego obejmuje informacje jawne, natomiast część B zawiera wyżej wskazane informacje objęte ochroną prawną. Tym samym informacje o adresie zamieszkania radnego oraz o miejscu położenia wskazanych w oświadczeniu nieruchomości nie mogą zostać udostępnione. W tym celu wojewoda i przewodniczący rady/sejmiku przekazują odpowiednio wójtowi, staroście, marszałkowi województwa kopie oświadczeń majątkowych, które im złożono. Umieszczenie części jawnych oświadczenia majątkowego w Biuletynie Informacji Publicznej, mimo braku terminu ustawowego, powinno nastąpić niezwłocznie (co oznacza bez zbędnej zwłoki, w najkrótszym możliwym terminie, uwzględniając warunki formalno-techniczne).

Niezłożenie oświadczenia majątkowego przez radnego, w terminie wskazanym w ustawach ustrojowych powoduje, że obowiązkiem przewodniczącego rady/sejmiku lub wojewody jest wezwanie radnego w terminie 14 dni od dnia stwierdzenia niedotrzymania wyżej wskazanego terminu, do niezwłocznego złożenia oświadczenia.

Niezłożenie przez radnego oświadczenia majątkowego mimo upływu dodatkowego terminu, o którym mowa w art. 24h ust. 5a u.s.g., art. 25c ust. 5a u.s.p. oraz art. 27c ust. 5a u.s.w., skutkuje wygaśnięciem mandatu (zob. art. 383 § 1 pkt 7 k.w.). Natomiast w przypadku podania nieprawdy lub zatajenia prawdy w oświadczeniu majątkowym, radny jednostki samorządu terytorialnego ponosi odpowiedzialność karną na podstawie art. 233 § 1 k.k. Istnieje możliwość dobrowolnego sprostowania fałszywego oświadczenia majątkowego złożonego przez radnego. Należy je wtedy traktować jako rodzaj czynnego żalu. "Niemniej, mimo takiego sprostowania, czyn pozostaje czynem dokonanym, nie zaś usiłowanym. Takie zachowanie się sprawcy tych czynów daje podstawę do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia, w oparciu o art. 233 § 5 pkt 2 k.k. w zw. z art. 24l u.s.g. (i odpowiednio art. 25g u.s.p. lub art. 27g u.s.w.). Istotne jest, by sprostowanie to nastąpiło dobrowolnie. Opisana forma czynnego żalu, w przypadku czynów zabronionych, opisanych w ustawach samorządowych, może powodować w praktyce poważne trudności, bowiem wskazane akty prawne nie przewidują możliwości sprostowania oczywistych omyłek pisarskich w oświadczeniu majątkowym. Kwestia ta wymaga pilnych zmian ustawodawczych" 358 .

Zgodnie z art. 7 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 pkt 17 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1388) radni jednostek samorządu terytorialnego (urodzeni przed 1 sierpnia 1972 r.) są zobowiązani do złożenia oświadczenia dotyczącego pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z tymi organami w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. Oświadczenie lustracyjne składa się w chwili wyrażenia zgody na kandydowanie lub zgody na objęcie lub wykonywanie funkcji. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 maja 2008 r., II KZ 17/08, OSNwSK 2008, nr 1, poz. 1013, wskazał, że postępowania lustracyjne dotyczą osób pełniących funkcję publiczną (art. 4 ustawy) i stąd ochrona ich dóbr osobistych uległa stosownemu ograniczeniu, dlatego też jawność spraw i akt lustracyjnych nie jest szykaną czy odwetem, ale realizacją zasady jawności życia publicznego. Ponadto SN podkreślił, iż ujawnienie akt sprawy lustracyjnej w żadnym razie nie narusza przepisów Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności 359 , w tym zakazu tortur (art. 3 Konwencji), karania bez podstawy prawnej (art. 7), dyskryminacji (art. 14) czy nadużywania prawa (art. 17) ani też konstytucyjnych zasad poszanowania godności człowieka (art. 30 Konstytucji RP) i zakazu dyskryminacji (art. 32 ust. 2 Konstytucji RP).

W myśl art. 4 pkt 17 ustawy z dnia 18 października 2006 r. obowiązkiem złożenia oświadczeń lustracyjnych zostali także objęcie radni dzielnic warszawskich.